BİLGİ KİRLİLİĞİ

Sanal Ortamda Bilgi Kirliliği

Sözlük anlamı ile bilgi; araştırma, öğrenme ve gözlem yoluyla elde edilen her türlü gerçek, malumat ve kavrayışın tümüdür. Bilgi tanımı çokça düşünür tarafından yapılmıştır. Kimine göre sistematik kurallara uygun enformasyon kimine göre içinde bulunduğumuz dünyayı yorumlamak ve yönetmek için kullanılan bir zihinsel kavrayıştır.

İnternet kullanımının her geçen gün artış göstermesi, ucu olmayan bu sanal dünyanın giderek büyümesi anlamına geliyor. Günümüzde özellikle sosyal paylaşım sitelerine olan ilginin artması ve popüler hale gelmesi internet kullanımını daha cazip hale getirmektedir. Bu platformlarda sadece fotoğraf veya video paylaşımı yapılmayıp sanattan siyasete, eğitimden bilime, spordan kişisel hobilere gibi birçok konuda bilgi aktarımı ve paylaşımlar yapılmaktadır.Sosyal paylaşım platformları bilinçli kullanıldığında başka insanlarla iletişim kurma noktasında önemli bir araçtır ancak söz konusu “doğru bilgiye ulaşmak” olduğunda ise durumun olumsuz bir hale büründüğünü söyleyebiliriz.

Sanal ortamdaki özgürlük, bireylere sınırsız paylaşım imkânı sağlamaktadır. İnternet bireylerin duygu ve düşüncelerini özgürce paylaşabildiği, farklı görüşlerin ve her konuda derlenmiş bilgilerin paylaşıldığı bir ortamdır. Bu sayede sanal ortamda sonu gelmeyen bilgi birikimi oluşmaktadır fakat sistemdeki bilgilerin herhangi bir kontrol mekanizmasından yoksun olması “bilgi kirliliğini” de beraberinde getirmektedir. Bu paylaşımların bilimsel değerlere bağlı olamayıp doğru kaynaklardan yapılmaması da yine doğru bilgiye ulaşmayı zor hale getirmektedir.

Belirli bir konu ile ilgili bilgiye ulaşmak isteyen kullanıcılar çoğu zaman araştırma konusu ile alakasız, yanlış ve güvenilir olmayan birçok bilgiye de ulaşabilmektedir. Bu durum sanal ortamda karmaşa ve erişim problemi oluşturmaktadır. Bu nedenle hangi bilgilere dikkat edilmesi gerektiği ya da hangilerine dikkat edilmemesi gerektiği büyük önem taşımaktadır.

İnternette ve Sosyal Medyada Veri Güvenilirliği ve Etkileri

Haberleşme ve bilişim teknolojilerinde yaşanan gelişmelerle birlikte; internet, toplumun günlük yaşantısında daha fazla yer edinmiş, günümüzde sosyal medya platformları, bilgi ve haber akışının yoğun olarak gerçekleştiği dijital ortamlar haline gelmiştir. Geleneksel haber kaynaklarından farklı olarak, sosyal medyada her bir kullanıcı aynı zamanda “haber ve veri kaynağı” olarak görev alabilmektedir.

Bu durum, sosyal medyada yer alan haberlerin sayı ve çeşitliliğinin kontrolsüz şekilde artmasına neden olabilmektedir. İnternette yayılan bilgilerin, çoğu zaman derlenmemiş “ham veri” şeklinde olması, kullanıcıların hangi verileri ne şekilde yorumlaması ve hangi sonucu çıkarması gerektiği noktasında da soru işaretleri oluşturabilmektedir. Bütün bunların ortaya çıkardığı en kritik sorun, bilgi ve haberlerin güvenilirliği ve bunların toplumsal etkileridir. Geleneksel medya aracılığı ile elde edilen bilgilerin doğruluğu da çoğu zaman sorgulansa da, sosyal medya aracılığı ile yayılan bilgilerin kapsamı ve yöntemi belli olan bir kontrol mekanizmasından uzak olması nedeniyle toplum üzerinde daha büyük etkileri olabilmektedir. Ülkemizde, üniversite öğrencileri arasında gerçekleştirilen bir çalışmada, katılımcıların medya haberlerine olan güven düzeyi sorgulanmıştır.

Haber kaynakları arasında güvenilirliği etkileyen başlıca unsurlar aşağıda listelenmektedir:

Haberde taraflılık
Haber kaynaklarıyla yakın ilişkiler/çıkar ilişkileri
Yalan haber
Haberde çarpıtma ve bilginin kasıtlı olarak gizlenmesi
Haberde ideolojik yanlılık
Haberde yönlendirme yapılması
Haberin toplanmasındaki yöntemler
Habere yorum katılması
Haberde bilgi eksikliği
Medyanın sahiplik yapısı/ticari bir yapılanma olması
Medyada özdenetim/kendi kendini denetleme eksikliği
Haberde gizli ya da açık reklam yapılması

Sosyal medya sahip olduğu kullanıcı ağı ve teknolojik altyapı ile birlikte, bilgilendirme, gündem yaratma, bilgi dezenformasyonu (bilinçli veya bilinçsiz olarak gerçekleştirilen) ve algı yönetimi gibi çeşitli toplumsal etkilere neden olabilmektedir. Bu toplumsal etkiler sosyal, ekonomik, kültürel vb. birçok yan etkiler doğurabilmektedir. Ülkemizde internet ve sosyal medya üzerinden bilgi dezenformasyonu örnekleri ve etkilerine örnekler aşağıda gösterilmektedir.

Terör olayları sırasında, çeşitli sosyal medya kanalları aracılığıyla saat ve konum bilgisi verilerek alışveriş merkezi, vb. toplumsal mekânlarda bombalama gibi terör olayları gerçekleştirileceğine dair haberlerin kontrolsüz şekilde yayıldığı birçok kez görülmüştür.
Sosyal medyada yayılan bir habere göre, The Daily Telegraph adlı gazete tarih ve saat bilgisi bile vererek İstanbul’da deprem olacağı haberini yayınlamıştı.
Acil kan ihtiyacı olduğuna ilişkin sosyal medya üzerinden çoğu zaman doğruluk değeri taşımayan bilgilerin kontrolsüz bir şekilde yayılması örnekleri, sağlık birimlerinde yığılmalar olmasına sebebiyet vermiş ve olay sonrası kriz yönetimine olumsuz etkileri gözlenmiştir.

Bilgi Kirliliğinin Zararlarını Önlemek İçin Neler Yapılmalı?

1. Ne Zaman Endişelenmelisiniz?

Her zaman tetikte olmak zordur ancak bir şeyin yanıltıcı olabileceğini gösteren birkaç kırmızı bayrak vardır. İlk adım, belirli bir içerik parçasının gerçek olamayacak kadar iyi (veya kötü) olduğu zaman hissini geliştirmektir. Bir hikâye herhangi bir nedenle dikkatinizi çektiği takdirde onu derinden incelemeniz gerekir. Bir hikâyeden şiddetle etkilenmek sizi daha azını değil, daha fazlasını bilmek istemenize neden olmalıdır. Haberler doğruysa, önemsediğiniz bir konu hakkında önemli ayrıntıları öğrenirsiniz. Yanlış veya yanıltıcı ise, diğer insanları buna düşmemeleri konusunda uyarabilirsiniz.

Bir hikâye sezgisel olarak doğru geliyorsa, dikkatli olun. Dezenformasyon operatörleri, magazin gazeteleri ve diğer kötü aktörler, insanların inanmak istedikleri haberlerle daha fazla ilgileneceklerini (genellikle doğru bir şekilde) varsayarak, gerçek olayları popüler anlatılara uyacak şekilde çarpıtırlar. Arkadaşlarınız veya takipçilerinizle bir hikâye paylaştığınızda ya da beğenerek, yorum yaparak etkileşim kurduğunuzda, diğer insanları bu bilgilere bakmaya ve onu yayınlayan tüm sitenin veya hesabın profilini güçlendirmeye teşvik edersiniz. Bu, bir şeyin sahte veya yanıltıcı olması durumunda riski artırır. Bu nedenle bir hikâyenin yukarıdaki kategorilere uyup uymadığını tartışırken, onu büyütmeden önce dikkatli olmanız gerekir.

2. Bağlantı Nasıl Kontrol Edilir?

Çevrimiçi bir hikâyeye daha derinlemesine bakmaya karar verdiğinizde, nereden ve ne zaman geldiğini anlamanınız gerekir. İnternet haberleri bir telefon oyunu gibidir. Ne zaman birisi bir şeyi yeniden yayınlasa veya yeniden yazsa, önemli ayrıntıların kaybolma ihtimali vardır. Orijinal hikâyenin tarihini bulmak gerekir. Hikâye bir Facebook gönderisinde veya bir Tweette paylaşılıyorsa, gönderiye tıklayın ve zaman damgası olarak da bilinen tarihini bulun. Ayrıca ilgili bilgilerin kaynağını da aramalısınız. Bazen bir haber öyküsü, yazarın ilk elden araştırma ve röportaj yaptığını açıklığa kavuşturarak veya bir basın bültenine, başka bir haber kaynağına bağlantı vererek, kaynaklarına açıkça atıfta bulunur.

Bazen haberlerin nereden geldiği belirsizdir. Bir Twitter hesabı, yanlış olabilecek bir açıklamayla bir fotoğrafı paylaşabilir. Bu durumlarda, genellikle arama motorlarını kullanarak daha fazla kapsam ve orijinal kaynak bulmak için hızlı bir arama yapmanız gerekir. Büyük sosyal medya platformları genellikle büyük işletmelere, ünlülere, devlet kurumlarına doğrulama rozetleri verir. (Twitter da mavi tik bir onay işaretidir.) Doğrulanmamış hesaplar yine de gerçek olabilir ancak daha fazla araştırma yapmalısınız. Hesabın diğer yayınları varsayılan kimliğiyle eşleşiyor mu? Bir işletme veya kuruluş, web sitelerinden buna bağlantı veriyor mu?

Bir Tweetin veya Facebook gönderisinin ekran görüntülerini taklit etmek de kolaydır. Bu ekran görüntülerinden birini görürseniz, asıl gönderiyi bulmak için kişinin profiline bakın. Orada değilse, ekran görüntüsünü yayınlayan kişinin ne kadar inandırıcı olduğunu değerlendirin. Gönderi silinmiş ya da hiç olmamış olabilir. Google, belirli bir olayın diğer haberlerini bulmak için iyi bir araç olabilir ancak bir hikâyenin genel konusunu veya en ünlü konusunu aramak, genellikle birçok genel, yararsız arama sonucunu getirir. Hikâyede alıntılanan ünlü olmayan bir kişinin adı veya makalelerde görünmesi, olası olmayan başka herhangi bir şey gibi benzersiz anahtar kelimeler aramak daha iyidir.

3. Gerçek Kaynak Nasıl Bulunur?

Bazı çevrimiçi bilgiler açık bir şekilde sahtedir veya yanıltıcıdır. Bazıları da önemli ayrıntıları atlayabilir, küçük tartışmaları orantısız bir şekilde ortadan kaldırabilir veya kötü bilgilerle beslemeden önce insanları çekmek için meşru haberleri kullanabilir. Buradaki anahtar, bir hikâyede ki boşlukları veya bir hikâyenin iddiaları ile gerçek kaynak materyali arasındaki uyuşmazlıkları aramaktır. Taraflı kaynaklar da gerçek haberler yayınlayabilir ancak sundukları kanıtları dikkatlice tartmanız ve mümkünse diğer haber kaynaklarının da yapılan haberi destekleyip desteklemediğine bakmanız gerekir. Tamamen insanların internette bir şeyler söylemesine dayanan devasa bir kültürel hareket veya siyasi kargaşa olduğunu öne süren hikâyelere dikkat edin. Bir hikâye, bir şeyin popüler olduğunu kanıtlamak için Tweetlere veya Instagram gönderilerine atıfta bulunuyorsa, bunlar çok sayıda takipçisi ve etkileşimi olan hesaplardan mı yoksa az bilinen kullanıcıların Tweetlerinden mi geliyor bakmanız gerekir.

4. Kanıtlar Nasıl Tartılır?

Bazı haber kaynakları gerçekten diğerlerinden daha tutarlı bir şekilde doğrudur. Bazı uzman görüşleri, kendi amatör araştırmanızdan daha güvenilirdir. Yalnızca kendi gözlerinizle kontrol ettiğiniz şeylere inanırsanız, inanılmaz derecede göz kırparak dünya görüşüne sahip olursunuz. Yani buradaki amaç, bir hikâyenin neden yanlış olduğunu belirlemek değildir. Hikâyenin nasıl işlediğini, hangi bölümlerin karmaşık ve öznel olduğunu, hangi bölümlerin muhtemelen doğru olduğunu, fikirlerinizi veya davranışlarınızı ne kadar değiştirmesi gerektiğini belirlemektir.

Bir habere inanmanın veya görmezden gelmenin sonuçlarını, doğru olma olasılığına karşı tartın. Bir dolandırıcılık için satın almak finansal olarak yıkıcı olabilir, bu nedenle hızlıca zengin olma planının işe yaradığına dair çok güçlü (ve muhtemelen var olmayan) kanıtlar istersiniz. Tersine, gerçek bir orman yangını veya hastalık salgını uyarısını görmezden gelmek ölümcül olabilir.

Kaynakça:

https://thinktech.stm.com.tr/

https://toad.halileksi.net/

https://dergipark.org.tr/en/

https://www.theverge.com/

https://www.guvenliweb.org.tr/